Dit artikel is het hoofdartikel van de zomereditie van ons kwartaalmagazine Mijn Natuur. Nog geen abonnement? Klik dan hier.

Zandwegen zijn eeuwenoud. Waar in het westen het water vroeger de verbindingsroute vormde, was dat in het oosten en zuiden de zandweg. Nou ja, weg is een groot woord. Veel meer dan een karrenspoor was het vaak niet. Een looppad richting de kerk of een weggetje naar een landbouwperceel. Doorgaande routes waren duidelijk breder met als belangrijkste de zogeheten Hessenwegen, zeg maar de snelwegen van de 16^e en 17^e eeuw. Met brede karren vond hier het vervoer van goederen tussen Duitsland en de havens in Nederland plaats.

 Zandverstuiving

Veel zandwegen waren niet recht. Karrensporen waren het. Ze sleten uit. Als er geen doorkomen meer aan was, maakte de berijders gewoon daarnaast een nieuw spoor.  Meerdere van die sporen op de hei betekenden het begin van een zandverstuiving. Samen met het kaalvreten door de schapen ‘overspoelde’ al het opwaaiende zand hele heidegebieden, bijvoorbeeld op de Veluwe, en maakte ze onbruikbaar voor de boeren.

Foto: Hester Heleen Fotografie

Korte metten

In de afgelopen eeuw zijn de ‘zand-provincies’ tienduizenden kilometers aan zandweg kwijtgeraakt. De ruilverkavelingen maakten korte metten met het zand. Voor omwonenden was het een verademing, dat er verharding kwam. ‘We zaten in de winter soms dagenlang aan huis gekluisterd, omdat de weg onbegaanbaar was. Wat mooi dat er nu een echte weg komt’, reageerden ze opgetogen in ruilverkavelingskrantjes.

Regen en sneeuw

Want met mooi weer ziet het er op de zandweg allemaal lieflijk uit, maar o wee als de regen overvloedig valt. Of nog erger, bij sneeuw en dooi is het een kleine ramp. De krantenjongen kan de krant niet bezorgen, auto’s lopen vast en moeten er met de trekker uit worden getrokken. Bulkwagens voor voer, melk en dieren kunnen de boerderij niet bereiken. En wat als er een ambulance moet komen, die niet verder kan? Officieel zorgt de overheid voor bereikbaarheid, maar in het zand is dat soms onmogelijk.

Stofbad

Ook bij droogte zijn er nadelen. Hang de was niet buiten, want er gaat een laagje zand overheen als het waait of als er een auto of vrachtwagen passeert. Fietsers en wandelaars zijn evenmin blij met een stofbad. De hand gaat voor de mond en automobilisten krijgen geïrriteerd een handbeweging om vaart te minderen.

De portemonnee trekken

Hoeveel kilometer zandweg Nederland nog telt, is niet bekend. Het moeten duizenden zijn: de meeste in Drenthe, Overijssel, Gelderland, Brabant en Limburg. Winterswijk alleen al beschikt bijvoorbeeld over 340 kilometer, waarvan een aanzienlijk deel in natuurgebied. De Wegenwet schrijft voor dat overheden en natuurorganisaties die wegen in goede staat moeten houden. Dat is duur en nog niet zo gemakkelijk. Maar de bereidheid van gemeenten groeit om daarvoor de portemonnee te trekken. Dat gebeurt mede onder druk van de recreanten en natuurliefhebbers, die de zandweg hebben herontdekt. Een initiatief van de Brabantse Hoeders laat dat mooi zien. Ze hielden in 2019 de Zondag van de Zandweg.

Kroel’n in het Zand

Het karakter van de zandweg is veranderd. Het is allang geen ‘Ot en Sien’ meer met het traag hobbelende karretje, de boer op de bok en het paard ervoor. Nu zijn het vooral de fietsers, wandelaars en ruiters die het beeld bepalen. Liefhebbers van rust, ruimte, natuur en cultuurhistorie. Gemeenten spelen erop in door zandwegen te beschermen. ‘Zandwegen zijn een optimale plek om echt tot rust te komen, te genieten van de omgeving’, motiveren een aantal Achterhoekse gemeenten hun keuze in de nota Kroel’n in ’t Zand. Kroelzand in streektaal is heel droog zand. Kippen gebruiken het om een bad te nemen.

Foto: SBNL Natuurfonds

Economisch belang

In hun nota duiden de gemeenten op een nieuw economisch belang van de zandweg: het blijkt een toeristische trekpleister. ‘Door de zandwegen te behouden en te ontwikkelen wordt het Achterhoekse imago van rust, ruimte en gemoedelijkheid verder versterkt. Ook de Achterhoeker zelf kan profiteren van het behoud van de zandwegen om dichtbij huis te recreëren en te ontspannen’, schrijven de gemeenten. Behalve op de beleving wijzen ze op de waarde voor landschap en natuur, en op het cultuurhistorisch aspect.

Fietspad langs de zandweg

Die aandacht voor de recreant is nadrukkelijk zichtbaar door de aanleg en het onderhoud van fietspaden langs de zandweg. Vaak zijn die fietspaden deels verhard. In feite biedt de aanblik nu twee paden: de smalle strook voor de fietsers en daarnaast de zandweg die zo veel mogelijk in zijn oorspronkelijke vorm intact blijft.

Daarbij weren veel gemeenten gemotoriseerd verkeer. Trekkers voor boeren om bij hun landbouwgrond te komen en auto’s van aanwonenden zijn welkom, maar de rest liever niet. Automobilisten kunnen het vaak ook beter maar laten, want ze staan ineens voor een diepe kuil waar geen doorkomen aan is. Voor jongelui op de crossmotor of voor mountainbikers is het juist een uitdaging.

Klachtenregen

Mocht het nodig zijn om een weg te verharden, dan steekt een storm van protest op. De zandweg is heilig. De gemeente houdt zich bezig met het onderhoud. De wegenschaaf moet de weg weer gladstrijken, kuilen moeten worden opgevuld. Het weer zorgt soms voor problemen, zoals dit voorjaar. De hevige regenval veroorzaakte modder en veel kuilen. Het regende niet alleen buiten, maar ook binnen met klachten bij de onderhoudsdiensten over de slechte begaanbaarheid. Maar ook dat hoort bij de hedendaagse liefde voor de zandweg.

 Foto: Margriet Phlug

Zand heeft meer natuur dan asfalt

In Noord-Brabant deed het adviesbureau Ecologica onderzoek naar met name insecten en vogels op 16 trajecten in landbouwgebieden. Dat leverde 183 verschillende soorten op, vooral bijen en wespen. Opmerkelijk bij dit onderzoek was het grote verschil tussen zandwegen en asfalt. Rondom de zandwegen troffen de onderzoekers bijna de helft meer soorten aan. Bovendien waren de aantallen beduidend hoger, tot ruim 60 procent meer.